[ Pobierz całość w formacie PDF ]
na przez niego istota. Dwie przyczyny zewnętrzne to samoistne istnienie, stwarza-
jÄ…ce akt istnienia zapoczÄ…tkowujÄ…cy byt jednostkowy, oraz przyczyny celowe
wpływające na ukonstytuowanie się istoty.
Zwraca istotę fakt, że istoty bytów są różnorakie, że wobec tego akt istnie-
nia aktualizuje wpływ właściwych tylko danemu bytowi przyczyn celowych. Wy-
nika z tego, że trzeba przyjąć teorię typów aktów istnienia. Gdy ujmujemy byt i
akt istnienia genetycznie, teoria ta nie jest czytelna. Jest zrozumiała w struktural-
nym ujęciu bytu. W tym ujęciu akt istnienia zapoczątkowuje tylko ten byt, to zna-
czy zależy tylko od tej zaktualizowanej przez siebie istoty. Jest przystosowany do
tej istoty. Jest aktem istnienia człowieka, zwierzęcia, rośliny. Aktualizuje więc
istotę właściwą tym bytom.
Z pozycji ujęć strukturalnych bytu możemy przyjąć cztery typy aktów ist-
nienia: samoistny akt istnienia, akt istnienia bytów osobowych, akt istnienia by-
tów nieosobowych, akt istnienia przypadłości.
W zwiÄ…zku z wprowadzonym tu terminem "osoba" zasygnalizujmy tylko,
że osobą jest taki byt jednostkowy, w którego istocie akt istnienia aktualizuje inte-
lektualność.
28
Rozdział IV
TRANSCENDENTALNE WAASNOCI BYTU
I PIERWSZE ZASADY
1. Poznawcza kolejność transcendentaliów
Wewnętrzne przyczyny bytu, rozpoznane jako istnienie i istota, są ko-
niecznymi tworzywami bytu. Oprócz tych tworzyw są w bycie elementy drugo-
rzędne, które albo są przejawami istnienia, albo przypadłościami, wzbogacający-
mi istotę. Przejawy istnienia nazywają się własnościami transcendentalnymi. Na-
tomiast własności, które doskonalą istotę, nazywa się własnościami kategorialny-
mi lub wprost przypadłościami.
W poziomie poznania zmysłowego i najpierw sobie uświadamianego po-
znajemy przede wszystkim przypadłości. W poziomie mowy serca za pośrednic-
twem poznania zmysłowego doznajemy najpierw przejawów istnienia, takich
przede wszystkim jak jedność i odrębność. Towarzyszą one doznawanym przez
intelekt możnościowy pryncypiom istoty. To doznanie pryncypiów istotowych
kieruje na ogół do uświadamiania sobie przypadłości, gdy zwiążemy analizę do-
znań z kolejnością uświadamiania ich sobie, a nie z kolejnością ich bytowania.
Mowa serca uwyraznia głównie porządek bytowania.
Zauważmy teraz tylko krótko, że istoty są różne i mają typowe dla siebie
przypadłości. Byty np., których forma nie jest rozumna, nie mają istotowej wła-
sności intelektu. Mają tylko władze poznawcze zmysłowe i własności fizyczne,
gdy w istocie bytu jest materia. Byty, w których istocie jest forma rozumna i ma-
teria, mają własności zarówno duchowe, jak i fizyczne. Duchowe to zawsze inte-
lekt i wola, fizyczne to np. ilość, nazywana także rozciągłością, na której budują
się wymiary, a w związku z tym przestrzenność, ponadto jakości, takie jak barwy,
ciepło, zapachy. Przypadłość nazywana intelektem stanowi podstawę ważnej dzia-
łalności człowieka, mianowicie jego poznania i postępowania.
Własności transcendentalne razem z pryncypiami istoty, najpierw dozna-
wane w poziomie mowy serca, wywołują w intelekcie możnościowym bytowy
powód, który kieruje nas do poznawanego bytu. Kieruje nas do granic bytowego
29
obszaru człowieka i skłania do kontaktu ze spotkanym bytem. Ten kontakt nawią-
zujemy przez relacje istnieniowe, których podmiotem są własności transcenden-
talne. Te własności są następujące: odrębność, jedność, realność, prawda, dobro,
piękno. Wymieniamy je w kolejności uświadamiania ich sobie. Należy jednak
podkreślić, że własności te pojawiają się jednocześnie, gdyż akt istnienia przeja-
wia się w całym bycie i wywołuje wszystkie zarazem własności transcendentalne.
Tych własności jest tylko sześć, gdyż istota bytu pozwala na tyle tylko sposobów
przejawiania się istnienia. Mowa serca ujawnia nam najpierw doznanie jedności i
odrębności pryncypiów istoty. Ponieważ jest to przede wszystkim doznanie pryn-
cypiów istoty, uwyraznia się najpierw ich jedność. Właśnie doznajemy tej jedno-
ści, a nie tworzymy jej za pomocą czynności poznawania. Ta jedność pryncypiów
ujawnia zarazem odrębność całej istoty i oddziałującego na nas bytu. Porządek
bytowania pozwala na przyznanie odrębności pozycji pierwszego tematu metafi-
zycznej identyfikacji własności transcendentalnych.
2. Odrębność bytu
Odrębność jest w całym bycie jednostkowym tym przejawem istnienia,
który ukazuje istnienie jako pryncypium wyznaczające granicę obszaru stanowią-
cego cały byt jednostkowy. Jest to obszar osobny, niepowtarzalny, pozwalający w
mowie wewnętrznej i zewnętrznej na sformułowanie zdania, że byt odrębny nie
jest zarazem drugim odrębnym bytem. Własność odrębności jest więc treścią tego
pierwszego zdania, nazywanego pierwszą zasadą. Własność odrębności ujawnia
zarazem, że konieczne pryncypia stanowiące byt są wewnętrznymi przyczynami
wyłącznie tego jednostkowego bytu. Posiada on swe wewnętrzne przyczyny nie-
zależnie od naszego ich poznania. Dlatego więc, że byt istnieje, następuje spotka-
nie i poznanie.
3. Jedność bytu
Jedność jest w całym bycie jednostkowym przejawianiem się podporząd-
kowania istnieniu wszystkich stanowiących byt pryncypiów. Jedność ujawnia
więc, że akt istnienia zapoczątkowuje byt i w nim dominuje, że wobec tego ureal-
nia cały byt i aktualizuje w nim całą wewnętrzną strukturę. Podkreślmy tu, że ta
struktura wyraża właśnie jedność podporządkowań. Znaczy to, że istota lub przy-
padłości nie mogą wyprzedzić istnienia, że istnienie je urealnia. Podobnie moż-
ność jest wyprzedzona aktem, a materię analizuje forma. Wszystkie pryncypia
występują jednocześnie w bycie jednostkowym, zależą jednak od siebie w takiej
kolejności, że zawsze pierwszy jest akt, a tym samym pierwszy jest akt istnienia.
30
Tak opisaną jedność podporządkowań w wewnętrznej strukturze bytu nazywamy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]